Valentijn Dhaenens: ‘De kinderen van Van Paemel gaan naar het beloofde land in Amerika: dat moeten geen bootvluchtelingen worden om te beseffen dat er ook vandaag nog mensen van de miserie wegvluchten’

zo 18 sep 2022

In Het gezin Van Paemel brengt Valentijn Dhaenens zowel op een scherm als op de bühne een tour de force. In een indrukwekkend staaltje hypertechnisch theater gaat hij op zoek naar een link met het nu verdwenen Vlaamse boerenverleden.

Ans Van Gasse

Zowel op het grote scherm als op het podium reist het gezicht van Valentijn Dhaenens de hele wereld rond. Voor dit gesprek moest ik het doen met zijn al even begeesterende stem. Terwijl Valentijn aan de andere kant van de lijn de voorbereidingen trof voor een opvoering van Het gezin Van Paemel in Evergem, zat ondergetekende nauwgezet te luisteren op een balletvloer in Gent. Dhaenens ademt een sterke no-nonsense werkethiek, maar ook zachtheid. Dat lijk je nodig te hebben wanneer je alleen op scène vertoeft.

Je staat op Het TheaterFestival met een opmerkelijke voorstelling. Het gezin Van Paemel is een oude tekst die we doorgaans niet meer zien in het professionele circuit. Vanwaar die keuze?

Valentijn Dhaenens: ‘Sinds een paar jaar ben ik vaak in het buitenland aan het spelen. Veel mensen vroegen me wat er in het Belgische water zit: van Nieuw-Zeeland tot India, je komt altijd minstens één ander Belgisch gezelschap tegen op tournee. In de nasleep van zo’n gesprek gaat het dan over de Vlaamse Shakespeare. Wie zijn onze grote repertoireschrijvers? Ik merkte dat ik daar geen antwoord op had. Vondel misschien, al wordt die niet echt gespeeld. Op datzelfde moment was er ook de oproep van de N-VA voor een Vlaamse canon, iets waar ik kritisch tegenover sta. 

Als ik naar een canon zou zoeken, denk ik aan die oude boerenstukken. Ik legde het bij SKaGeN op tafel: wat zou het geven als we als collectief zo’n oud boerenstuk zouden aanpakken? Ik las ze allemaal, maar Het gezin Van Paemel bleef plakken. Het raakte me nog steeds en ook toen we het samen met SKaGeN lazen, was iedereen enthousiast.’

Waarom maakte Het gezin Van Paemel zo’n indruk op je?

‘Het is eigenlijk een atypisch stuk dat geen enkele dramatische regel volgt. Elk personage is onveranderlijk: ze zitten vast. Ze worden uitgemolken en vinden geen uitweg. Het drama zit in het feit dat er geen oplossing mogelijk lijkt. Wat moet die man nu doen om niet uitgemolken te worden door grondbezitters? Ik vind dat nog altijd herkenbaar. Er zit zoveel in: migratie, die kinderen die naar Amerika trekken voor een beter leven, de armoe. Ik moest ook denken aan mensen van zestig die je op een Deliveroofiets ziet rijden. Het blijft relevant.

 

‘Ik had er bijvoorbeeld nog nooit bij stilgestaan dat tachtig procent van Vlaanderen vroeger boer was: mensen waren vooral bezorgd over eten voorzien en voor de rest was het simpel.’

 

Uiteindelijk gaat het ook over een typische Vlaamse werkethiek, die je ook in de cultuursector ziet. We zijn best streng voor elkaar. Lui zijn is het ergste dat je kan doen; we vereren de “harde werkers”. Dat zit  ook in die tekst en in die kerkelijke figuren. Als ik dat zo zie, vraag ik me af: wie is onze paus vandaag? Voor wie werken wij dan zo hard? Je kan zeggen dat dat katholieke nu niet meer leeft, maar ik voel dat nog altijd. Er is iets dat mij heel erg doet voelen dat dit verhaal van hier is. Iets in die vader Van Paemel raakte me. Volgens mij is het eigenlijk een tragedie over hem.’

Vind je het belangrijk dat we repertoire heropvoeren?

‘Vlaams theater is best vluchtig: we zijn niet zo geïnteresseerd in repertoire of het verleden. In Engeland is het merendeel van het theater een terugblik. In Vlaanderen doen we dat niet. Ik heb met deze voorstelling nu het omgekeerde gedaan: deze voorstelling is echt niet van deze tijd. En ik wil dat laten zien. Die pastoor leest op een bepaald moment een brief van negen kantjes – dat is extreem lang – maar ik wou dat graag eens proberen. Eens doen wat Geert Bourgeois graag zou zien.

Je komt kijken naar “toneel van in den tijd”. In de hoop dat mensen door die opzet, die grap, toch zouden zien dat de inhoudelijke thema’s erg actueel zijn. Dat leek me slimmer dan te moderniseren en boeren te spelen met rubberen laarzen en overalls. 

Toch ben ik ook geen voorvechter van repertoire. Ik leef veel liever in dit theaterlandschap dan in het Britse. Ik heb me er nog niet over bezonnen, maar misschien vind ik wel dat we iets verliezen door altijd zelf te schrijven of te actualiseren. Zelf genoot ik erg om die wereld te snappen, alles van Buysse op te zoeken, die geschiedenis te bekijken. Ik bekijk het als een museumstuk: een beetje fout, maar toch waardevol net omdat we dat gewoonlijk niet doen.’

Vertel je ook iets zonder te actualiseren?

‘De kinderen van Van Paemel gaan naar het beloofde land in Amerika: dat moeten geen bootvluchtelingen worden om te beseffen dat er ook vandaag nog mensen van de miserie wegvluchten. Sommige aspecten van die voorstelling doen je denken aan vandaag, of herinneren je aan de Bijbel van je grootmoeder, of aan een pannetje uit die tijd dat nog in de familie zit. Het lijkt lang geleden, maar dat is nog maar vier generaties voor ons. 

Deze voorstelling is ook een leuke aanleiding om te zien waar dingen vandaan komen. In die tekst kom je bijvoorbeeld vaak het woord “sloeber” tegen. Toen betekende dat echt “slechterik”. Tegenwoordig is dat eerder een plagerig woord: dat vertelt dus wel iets over onze eigen geschiedenis. Ik had er bijvoorbeeld nog nooit bij stilgestaan dat tachtig procent van Vlaanderen vroeger boer was: mensen waren vooral bezorgd over eten voorzien en voor de rest was het simpel. Ik vind dat erg interessant.’

De Vlaamse boerenfilms zijn intussen wel een grap.

‘Ja, de emancipatie van de kunstenaar in de jaren tachtig heeft dat wat veroorzaakt. Dirk Tanghe, Ivo van Hove, Luk Perceval: zij hebben zichzelf als kunstenaar centraler gezet en dat museale heropvoeren weggezet als saai. Plots had je Griekse tragedies in hedendaagse maatpakken. Vaak vind ik dat erg mooi. Roman Tragedies van Ivo van Hove vind ik bijvoorbeeld erg geslaagd. Dat is inderdaad een manier om die literatuur aan de man te brengen. Maar nu wilde ik toch die connectie onderzoeken en het stuk opvoeren zoals het zou moeten: niet schrappen, regieaanwijzingen volgen en mét historische kostuums.’

Oorspronkelijk zou je ook werken met dertien acteurs. 

‘Ja. Door corona begonnen alle culturele centra die ons hadden geboekt te annuleren. Ze waren toendertijd vooral erg bang dat het aantal mensen op scène zou worden teruggeschroefd, niet zozeer het publiek. Dat was voor ons, een klein gezelschap dat financieel afhankelijk is van speelperiodes, een probleem. Ik lag daar wakker van. Toen heb ik eens de denkoefening gemaakt. Stel dat ik het alleen zou doen met een videosysteem. Het had wel mogelijkheden: zo geeft het misschien nog een meerwaarde dat die hele familie mijn gezicht heeft. Dat wordt wat incestueus.

We waren dus gered. Vanaf dat moment was de trein vertrokken: ik kon niet meer terug. Toen had ik ook geen tijd om er erg lang over na te denken, dus moest ik meteen een planning maken om alles op tijd op te nemen. Normaal werk ik niet zo – ik ben eerder angstig en afwachtend. Maar toen ben ik gesprongen. Ik ben meteen met green key gaan werken, samen met technieker Jeroen Wuyts.

Heel die opzet hangt toch wel samen met dat coronagegeven. Ik zou het anders niet meteen zo doen. Het lijkt een beetje een egotrip: kijk eens wat die acteur allemaal in zijn mouw heeft zitten. Los daarvan is de voorstelling vooral een technisch wondertje en vind ik niet dat ik erg virtuoos speel. 

Het was wel een monnikenwerk. Elk personage moest worden opgenomen op korte tijd, dus ik had draaidagen waarin ik eentje in de voor- en eentje in de namiddag speelde. Ik mocht me nooit verspreken, of slecht spelen. Dat was enorm zwaar, zeker omdat je eigenlijk nooit weet of het goed zit. Pas toen ik halverwege het proces de eerste beelden zag, was ik op mijn gemak. Het werkte, oef.’

Het is best een huzarenstukje om al die rollen te spelen. Je moet bijvoorbeeld enorm veel rekening houden met wanneer een zin begint. Neemt dat niet soms ook wat lucht uit het spelen?

‘Mij stoort dat niet. Het helpt me dat ik in een technisch keurslijf zit. Hier en daar is het vervelend: er zijn natuurlijk opnames waarvan ik vind dat ik het anders had moeten spelen. Dat blijft lastig, elke voorstelling opnieuw. Maar over het algemeen vind ik het spannend. Ik vertrek en de tape vertrekt: we gaan ervoor. Het is een sportprestatie, eerder.

 

‘Het lukt allemaal nét, en dat maakt het kicken.’

 

Dat brengt me in een bepaalde concentratie die ik ook niet meer kende. Op geen enkel moment is er rust. De eerste keer dat ik de voorstelling speelde kreeg ik er hoofdpijn van. Ik denk dat dat ligt aan onze tijd. Onze hersenen zijn niet meer gewend om zo lang één handeling te doen. 

Sommige acteurs zouden dit inderdaad vreselijk vinden, maar ik hou van de magie die het kan opleveren. Ik time zinnen zo precies, waardoor een vooraf opgenomen personage me bijvoorbeeld mooi onderbreekt. Dat vind ik erg ontroerend: die opgenomen personages die écht praten met mij.’

Je zit in een anderhalf uur durende hyperfocus.

‘Na de middag ben ik slechtgezind van de zenuwen en ben ik dus niet meer aanspreekbaar, maar dat heb ik bij elke voorstelling. Vanaf twee uur voor de voorstelling houd ik me wel vrij. Dan zorg ik dat ik weet waar alle schmink en kostuums liggen voor de scènewissels. Dat is eigenlijk een choreografie achter het doek. Het lukt allemaal nét, en dat maakt het kicken. Mocht er iets misgaan met die kostuums waardoor ik tijd verlies, valt alles in het water.’ 

Leef je je dan nog echt in?

‘Niet echt: ik zet de personages. Tijdens het maakproces heeft iemand gefilmd hoe we alles opnamen. Toen leerde ik hoe ik als acteur werk: tien seconden voor ik begin concentreer ik me, zoek ik een stem en een fysiek. Dan: gaan.’

 

 

Gebalde geschiedenis van Het gezin

In 1902 werkte Cyriel Buysse Het gezin Van Paemel af. Professionele theatergezelschappen namen het al meermaals onder handen, maar ook een resem anderen ging ermee aan de slag. Een greep uit het aanbod toont al snel hoe ingeburgerd dit stuk is.

Elie Agniel

1903

Haal de professionele theatergroep weg en je krijgt de eerste opvoering van Het gezin Van Paemel door het Gents amateurgezelschap Multatulikring. Zijn eerste recensie was te lezen in de krant De Vooruit. De kring bestaat nog steeds en herneemt geregeld het toneelstuk.

1986

Haal het dialect weg en je krijgt een uitzonderlijk doorsnee Vlaamse film met een scenario van Hugo Claus in een regie van Paul Cammermans. Om de een of andere onverklaarbare reden staat deze film vandaag op Netflix en – al even onverklaarbaar – haalde hij in 1987 de André Cavens-prijs binnen voor de beste Belgische film én won Senne Rouffaer de prijs voor beste mannelijke hoofdrol op het filmfestival in Barcelona.

1989

Haal de ernst uit het stuk en je krijgt ‘Het gezin van Pamela’, een parodie door de televisieshow Gaston en Leo Show uit 1989. Pamela woont in een modernistische, Brusselse woontoren maar richtte haar huis toch in als was het een boerderij. Vader Van Paemel slurpt pap en wil aardappelen planten in de opengebroken straten. Als parodie was deze adaptatie geslaagd, al doen de minutenlange lachband en de humor verouderd aan. 

1998

Combineer het theaterstuk met een quiz en je krijgt een opvoering door BOK, de Bunsbeekse OntspanningsKring in het parochiecentrum. Regisseur Roel Vanderstukken roept op om veel te lachen, maar ook om zeker de angsten van de jongeren en hun denken niet te minimaliseren.

2009

Steek wat misplaatste zang onder het stuk, en je krijgt Het gezin Van Paemel, de musical. Een zeer vrije adaptatie van het klassieke stuk door Senne Vandevelde die nog steeds te bewonderen is op YouTube. Elke zin wordt afgewisseld door een songtext, soms aansluitend op een repliek, soms gewoon om te kunnen zingen. 

2021

Haal alle acteurs weg, op één na en je krijgt een fascinerende voorstelling van SKaGeN. Wat wél werd behouden: de integrale tekst, de regieaanwijzingen en het Oost-Vlaams dialect.

Tags: Ans Van Gasse, Elie Agniel, Het gezin Van Paemel, Valentijn Dhaenens, SKaGeN