het Theater Festival

Niets: één boek, twee voorstellingen

vr 08 sep 2017

 

Een heel straf boek is het, Niets van Janne Teller. De jonge Pierre Anthon beslist dat het leven geen betekenis heeft en gaat in een boom zitten om er niet meer uit te komen. Zijn klasgenoten willen het tegendeel bewijzen, maar juist dat loopt faliekant af. Hel.

Mia Vaerman

(c) Diego Franssens

hetpaleis besloot er een voorstelling van te maken, en Freek Vielen ging akkoord om te spelen en te regisseren. Tegelijkertijd klopte Tristero aan bij BRONKS met hetzelfde idee. Het Brusselse jeugd­theater zegde toe, maar ontdekte meteen erna dat ze niet alleen waren. Is dat concurrentie? Of gewoon een gangbare praktijk in de podiumkunsten?

 

Kijken of niet?

Youri Dirkx en Kristien De Proost – de Tristero-acteurs van dienst – hebben de voorstelling van De Nwe Tijd en hetpaleis heel bewust niet gezien. Kristien was er van bij het begin categoriek in: ‘Eerst beginnen werken’. Youri stelde uit, tot hij er de afgelopen weken hard mee aan de slag ging – lezen, bruikbaar materiaal selecteren, vragen opwerpen. Ook hij besliste uiteindelijk om de extra speeldag op het TheaterFestival – ultieme kans – te skippen. ‘Ik ben heel bang om te denken: “Shit, met dat beeld zat ik ook!” En dan zou je jouw idee echt moeten laten vallen.’ zegt Youri. ‘Ik weet niet hoe jullie werken (tegen Freek, red.), maar bij ons is er geen regisseur. Kristien en ik zullen dus sowieso met elkaar en tegen elkaar het stuk moeten creëren. Dat is al fel genoeg.’

Want ze  gaan er dus wel voor. Er is getwijfeld, gewikt en gewogen, zelfs gebeld met het andere gezelschap. Maar beide partijen zijn het erover eens dat
het moet kunnen. ‘Wat ons uit de twijfel haalde, is dat er per seizoen veel klassiekers worden opgevoerd,’ stelt Youri. Iedereen vindt het normaal dat elk er zijn eigen versie van maakt. Misschien ligt dat met Niets gevoeliger omdat het nieuwer materiaal is, en het nog niet in de canon zit.’ Al is het boek ondertussen bijna twintig jaar oud en in tal van talen uitgegeven.

Freek vindt het grote verschil met een Medea of een Macbeth dat zo’n bewerking al vaker gedaan is. ‘Maar dat is tegelijkertijd ook een goede reden om het juist wél te doen: je krijgt twee verschillende bewerkingen. Sowieso kijk ik uit naar jullie adaptatie!’

Youri Dirkx

Nadenken over Niets

Waarop slaat de ‘niets’ van de titel, wil ik weten: op een nihilistisch denken of op het feit dat het leven zijn betekenis niet vanzelf heeft en moet verzonnen worden? ‘Van Janne Teller weet ik dat niet’, zegt Freek. ‘De zin die het meest voorkomt in het boek is: “Er is niks van betekenis, dat wist ik al lang, en daarom heeft het geen zin om iets te doen.” (Opvallend hoe alle drie de interviewers de tekst door en door kennen en zo kunnen citeren, red.) Dat is de centrale vraagstelling van Pierre Anthon en van het boek. Ik ken geen boek dat zo zwart is als dit. Omdat er eigenlijk geen hoop is. Op de allerlaatste pagina een beetje, met dat luciferdoosje.’ Maar voor de rest wordt het volgens Freek alleen maar zwarter en zwarter. ‘Wat ik wel ook goed daaraan vind. Toen we dit boek bewerkten, was een van de hoofdvragen of we die donkerte zo zouden laten zien, of dat we er iets tegenover moesten stellen.’

De vraag of betekenis dan wel of niet kan gegeven worden, is voor Youri tegelijk het gegeven van het boek én een finaliteitsvraag. ‘Maar ook als je een antwoord hebt op die vraag moet je nog wel een heel leven verder met dat antwoord. Terwijl die vraag zich telkens opnieuw, in elke fase van je leven, anders stelt. Ik denk dat dat voor jongeren totaal anders is dan voor volwassenen. Ook iemand die weet dat hij gaat sterven, moet die vraag opnieuw stellen. Die vraag naar zingeving gaat nooit over.’

‘Soms is het een zwart boek’, zegt hij nog. ‘Maar als ik dan moet formuleren waarom, kan ik het niet zeggen.’ Ook weet Youri niet waar het eigenlijk eindigt. Hij heeft de indruk dat Teller schrijft: ‘Beste lezer, als je wil mag je hier stoppen, en dat zou een einde kunnen zijn van mijn verhaal, maar je kan ook nog even verder als je wil.’

Kristien De Proost (c) Mirjam Devriendt

De vraag naar betekenis

Hoe hebben ze dat het aangepakt bij De Nwe Tijd? ‘Het aandragen van objecten die op de berg van betekenis worden gegooid, dat is best wel al belangrijk genoeg’, meent Freek. ‘Bij ons is dat zo’n beetje het punt waarop het echt misliep, dat met de vinger die wordt afgehakt. Daarna vertellen we het einde nog wel, maar er zitten bij ons twee lagen, het verhaal en de vraag: Wat gaan we hiermee doen? Kunnen we hier iets mee doen? Kunnen we dit voor jongeren spelen? Heeft dit ook wel zin? De twee lagen komen samen.

Even hebben ze bij De Nwe Tijd gedacht dat ze er ook zelf konden over praten: over nihilisme en somberte, en over het niets überhaubt, en wat dat is. ‘Pas drie weken voor de repetities werd alles in elkaar geklikt; de verschillende lijnen kwamen met elkaar in aanraking en ver­sterkten elkaar. Daardoor werd de vraag naar betekenis van Piere Anthon ook de vraag van de acteurs: ‘Heeft het zin dat wij hier voor jullie staan? Nu jullie toch hier verplicht moeten zitten voor school. Heeft dit ook wel zin?’

 

Iets nieuws doen voor jongeren

Kristien merkt op dat dat allemaal erg negatief klinkt. ‘Ik vind het een hard boek,’ zegt ze, ‘maar ik blijf toch met iets achter om ermee om te gaan. We zijn nu zo overtuigd dat alles zin heeft. Ook bij mij leeft dat, terwijl je weet dat dat niet waar is. En dit boek slaat dat gewoon even omver. Dat is voor mij de reden om de voorstelling te maken: om dat “omvergeslagen” worden te delen.’

‘Als ik het al donker vind, vind ik het donker in schrijfstijl van de auteur,’ haakt Youri in. ‘Het is heel nuchter wat Janne Teller schrijft, het is helemaal geen belle­terie. En het is donker in de zin dat ze zelfs naar het einde toe meer en meer de dingen op losse schroeven zet, met meer en meer verschrikkelijke gebeurtenissen.’ Freek: ‘Er wordt iemand verkracht, vermoord!’

‘Maar oude sprookjes zijn even verschrikkelijk’, gaat Youri verder. ‘Daar
zit heel veel donkerte in, en dat vind ik helemaal niet zo erg. Wel het feit dat Teller de hele tijd twijfel toelaat, en dat zit in kleine zinnetjes. Als Pierre Anthon begraven wordt, zegt het vertelpersonage: “We huilden, omdat we iets hadden verloren, maar we hadden ook iets gewonnen, en die spanning deed ons huilen. Maar wat we hadden gewonnen, kan ik niet onder woorden brengen.” Dan denk ik: zij is toch de auteur! Ze had kunnen schrijven in een paar schone zinnen wat ze daar gewonnen hadden, maar ze doet dat dan expres niet!? Het is aan de kijker en de lezer om er achteraf iets mee te doen.’

 

Betekenis die er niet is

Kristien oppert dat het gaat over een bewustwording van wat aan de gang is met onze wereld vandaag. ‘Misschien zijn we wel meer gechoqueerd door het donker en het zwart voor jongeren, omdat wij volwassenen zijn en dus meedraaien in heel het circus. In het boek geven de jongeren hun kijk op volwassenen. Die hebben blijkbaar een pact gesloten met zichzelf dat er een betekenis zou zijn, maar ze weten dat er geen is, ze doen alsof. Dat willen zij niet, dat doen alsof.’ Youri vult aan: ‘Langs de andere kant sta je ervan versteld wat voor fantasie jongelui in die leeftijdscategorie hebben. Gisteren nog een artikel in De Standaard: jongeren die samenkomen om elkaar af te kloppen, dat is toch heftig… Dat is de realiteit!’

Voor Freek is Niets wel degelijk een extreem boek, maar de vraag is hoe extreem? ‘Een van de gedachten waarom ik dit boek wilde opvoeren, was omdat ik me herinner dat ik tijdens de middelbare school dit soort gedachtes kreeg. En wat dit boek zo mooi laat zien, is dat die gedachten normaal zijn. Ik geloof dat er een boel mis kan gaan als je doet alsof die gedachten niet bestaan of als jij denkt dat je de enige bent die ze heeft…’

Maar voor Freek loopt het verhaal vooral uit de hand door de extreme reactie van de personages. ‘Het gaat echt wel over extremisme, over hoe je als groep reageert en in een interne logica terechtkomt waar je niet meer uit geraakt. Gewoon even bij elkaar komen en erover kunnen praten kan positief zijn. Dat er door die erkenning lucht en ruimte in komt, dat je weer van mens tot mens kan praten.’

 

Vraag of antwoord?

De functie van theater, merkt Kristien op, is precies dat je dingen kan beleven zonder dat je die in het echt hoeft mee te maken. ‘In theater gebeurt er vanalles, maar de essentie is dat het niet bestaat. Of het bestaat, maar het is vluchtig, ongrijpbaar en snel weg. Heel hard tegen onze tijd, eigenlijk. Het is niks, en toch kan je er een bijzondere avond gehad hebben.’

Is het antwoord dan niet belangrijk, wel de vraag? Youri beaamt. ‘Voor mij deels’, zegt Freek, ‘want ik denk dat we in deze tijd behoefte hebben aan mensen die wel beweren met hun denkkracht antwoorden te geven. Ik vind ook dat wij als theater­makers tijd en ruimte hebben om goed hierover na te denken. Maar ik ben het erover eens: kunst gaat over vragen, over op losse schroeven stellen, over het niet weten en dat kunnen vormgeven.’

‘Ik denk niet dat er altijd troost moet zijn. Je mag ook slaan,’ brengt Kristien in. ‘Misschien is dat wel de zin van het boek. Je mag trouwens ook wel eens spreekwoordelijk een lap rond de oren geven. Al dat beschermen!’

De Nwe Tijd heeft de hardste passages uit de voorstelling gehaald, merk ik op. De verkrachtingsscène zit er wel op een manier in, maar het is nu eerder een aanrandingsscène’ werpt Freek tegen. Er werd niets afgezwakt, verzekert hij, alleen hebben ze gekeken naar de cast om hun keuzes te maken. ‘Met hoeveel waren jullie op scène?’ vraagt Youri. ‘Vijf’, antwoordt Freek. ‘Dat maakt voor het kader al veel verschil. Wij zijn met één jongen en één meisje.’

 

Boek uitverkocht

Het boek is in het Nederlands niet meer te verkrijgen. ‘Dat staat ook op mijn lijstje,’ springt Kristien bij. ‘Moeten we de uitgeverij niet laten weten dat we het spelen, om het opnieuw uit te geven?’ Als om die eis kracht bij te zetten, haalt Freek nog een paar zinnen aan: ‘Wat betekent de lente als je weet dat de herfst in aantocht is en dat alles wat groen was, zal verdorren?’ Kristien repliceert: ‘Als wij sterven, komt er iets anders. Dat ik eindig ben, dat we rond de zon draaien, dat het universum zoveel groter is, dat kan overweldigen, maar het kan ook geruststellen. Ook dat zit erin.’

Een absolute klassieker, zoveel is zeker. En de interpretaties zijn alvast niet te stuiten.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Tags: , , , , , ,