JONGEN of MEISJE? Leren wat daarbuiten ligt

vr 16 sep 2022

Waarschuwing: dit artikel handelt over genderdysforie en discriminatie

Gender speelt een belangrijke rol in JONGEN, vanavond op Het TheaterFestival. Al valt de exemplariteit van het historische voorval dat de basis voor de voorstelling vormt ook te herbekijken.

Simon Verlinden en Ans Van Gasse

Op 22 augustus 1966 wordt de tweeling Bruce en Brian Reimer geboren in Winnipeg, Canada. Omwille van medische redenen beslissen hun ouders om beide jongens te besnijden. De ingreep wordt uitgevoerd door middel van cauterisatie, waarbij huid of weefsel wordt weggebrand. Bij Bruce loopt het echter gruwelijk mis. Zijn penis raakt beschadigd en kan operatief niet meer behandeld worden.

Ten einde raad komen de jonge ouders bij psycholoog John Money terecht. Aangesloten bij het befaamde Johns Hopkins Medical Centre staat Money bekend om zijn werk rond seksuele geaardheid en identificatie. Hij wil bewijzen dat nurture – de invloeden van opvoeding en omgeving – meer bepalend zijn voor het vormen van personen dan nature – aanleg en biologie. Het nature-nurture-debat is op dat moment in opmars en beïnvloedt hoe men over gender denkt. Enkel opvoeding zou onze genderidentiteit bepalen, luidt de consensus. Money gebruikt de tweeling als proefkonijnen om zijn theorie te bevestigen: Bruce wordt Brenda en wordt opgevoed als een meisje.

Helaas kent dit verhaal geen sprookjesachtig einde. Brenda en Bruce weten niets over de beslissingen die voor hen zijn genomen, en voelt al snel dat er iets niet klopt. Money’s theorie wankelt. Hij oefent steeds meer druk uit en doet er alles aan om Brenda’s ‘mentale’ geslacht te manipuleren. De terreur is hevig: Money dwingt Bruce en Brenda zelfs tot het uitbeelden van seksuele toneeltjes die hun gender zouden leren bevestigen. Brenda verzinkt in een depressie en dreigt op zijn vijftiende met zelfmoord. Zijn ouders beslissen om het contact met Money te verbreken en om Brenda eindelijk te vertellen wat hem is aangedaan. Na dit moment beslist Brenda om als man, genaamd David, door het leven te gaan. Hij kan de trauma’s uit zijn verleden echter nooit van zich afschudden en leidt een woelig bestaan. Op 4 mei 2004 rijdt hij naar een parkeerplaats waar hij zijn leven beëindigt.

Tussen man en vrouw in

Het verhaal van David Reimer is meer dan een rariteit en allesbehalve een alleenstaand feit. Frictie tussen lichaam en gender is van alle tijden: dat zien we in de transgemeenschap en in hoe we als samenleving al eeuwenlang omgaan met iedereen die niet in duidelijke vakjes past. Zo is de geschiedenis van intersekse mensen extreem schrijnend. Intersekse als term slaat op personen die worden geboren met meerdere seksuele lichaamskenmerken. Dat gaat van bepaalde chromosoomcombinaties tot genitaliën die de klassieke vagina-penisopdeling voorbij gaan.
In de oudheid werd Hermafrodiet – de zoon van goden Hermes en Aphrodite – met nimf Salmacis vereend en zo ontstond een eerste term voor dit biologische voorval. In Griekse tragedies wordt de verlossende ziener Tiresias beschreven als ‘tweeslachtig’ en Hippocrates beschreef geslacht als een spectrum tussen man en vrouw, met vele tinten tussenin.

Net als de aquaducten is ook die historische doorbraak na de oudheid in de vergeetput geraakt. Hermafrodiet werd een scheldwoord, de binaire categorieën een houvast. Eeuwenlang werden zogenaamde ‘hermafrodieten’ bespot en gecriminaliseerd. Door de biologische wetenschap werden ze met verwondering en angst bekeken. Zo werden van de meest opvallende genitaliën zelfs afgietsels gemaakt om de ruimtes rond freakshows en kermissen op te luisteren. Intersekse personen waren voor de goegemeente niet meer dan een ongevoelige grap.

In wat een poging moet zijn geweest om daaraan te ontsnappen ontwikkelde zich in de medische wetenschap de routine om bij de geboorte van een intersekse persoon te kiezen voor een binair geslacht: man of vrouw. Het zou volgens de bedenkers – waaronder Money – ‘genderverwarring’ en een ongelukkig leven voorkomen.

Voorbij man en vrouw

Het verhaal van Reimer, dat de basis vormt van JONGEN, doet al vermoeden dat het morele kompas van Money misschien toch geen antwoord biedt. Maar ook latere studies geven aan dat het omgekeerde waar is: ingrepen bij de geboorte verstoren net het menselijk geluk. In 2015 verbood Malta als eerste land de zogenaamde ‘normalisatieprocedures’ bij intersekse personen. Een gewichtige stap in een belangrijk debat, want we moeten net het bestaan van intersekse personen accepteren en eventuele seksewijzigingen aan henzelf overlaten. Steeds meer ontwikkelt zich het besef dat een geslachtsoperatie op een pasgeboren baby tegen alle menselijke integriteit indruist.

Hokjes

Als we meer openheid willen voor de veelheid aan mogelijkheden, zullen we ook moeten loskomen van het binaire denken in termen van man en vrouw. Het label ‘non-binair’ rijst op in een zoektocht naar een grotere en voor hen juister aanvoelende waaier van genderexpressie. Geen makkelijke overgang: de wereld rondom ons categoriseren en in hokjes plaatsen levert mensen al jaren hun dagelijkse dosis endorfine op. We kunnen er niet omheen, het menselijk brein is nu eenmaal een pattern-matching machine. Dat is echter niet alleen een cognitief, maar ook een sociaal gegeven. Ons brein doet zijn uiterste best om de status quo te behouden.

Journalist Tom Vanderbilt zei in een artikel in The New York Times: ‘People label music, music labels people.’ Hoe slechter dingen te categoriseren vallen, hoe negatiever onze gevoelens daartegenover worden. Een negatieve houding tegenover niet te categoriseren, obscure muziek is misschien niet schadelijk, maar in het voeren van neurowetenschappelijk onderzoek is dat het wel.

Het twee-hokjesmodel van vrouw en man was lang de status quo en maakt generaties aan mensen ongelukkig. Wanneer onderzoek naar hersenactiviteit dat niet bevestigde, werd het niet gepubliceerd. Zo bewijst de norm zichzelf en wekt ze de indruk dat een vrouwenbrein roze en een mannenbrein blauw is. Het grote gevaar van deze afhankelijkheid van categoriseren is dat we iets kunnen missen dat buiten onze eigen waarneming ligt. Gelukkig is het menselijke brein niet rigide en past het zich aan. Daarvoor moet echter éérst de sociale norm veranderen en dan pas kan het zichzelf aanpassen.

Complexiteit

Daar zien we vandaag, gelukkig, al de eerste effecten van. Door non-binaire, intersekse, trans personen, en andere gemarginaliseerde groepen een plaats te geven in onze sociale ruimte past ons argwanend brein zich aan. Deze ruimte zorgt er bijvoorbeeld voor dat op dit moment een transpersoon onze vice-eerste minister is. Een sneeuwbaleffect breekt de hokjes in ons brein open. Daarnaast verhoudt ons brein zich ook op een positieve manier tot gediversifieerde groepen. Het is echter belangrijk om te blijven vechten voor de ruimte om jezelf te onderzoeken totdat een nieuwe status quo is bereikt. Als gewoontedieren grijpen we terug naar wat herkenbaar en vertrouwd voelt. Zolang iets nieuws niet genormaliseerd wordt, blijven we sceptisch. We houden koppig voet bij stuk en doen er alles aan om onze vertrouwde omgeving te beschermen. Het is een complex en subtiel mechanisme dat ons doet geloven dat we de waarheid verdedigen, ook al wijst de realiteit en rede een andere kant op.

Het nature-nurture-debat dat psychologen en filosofen in de jaren zestig in de ban hield leek toendertijd echt te gaan om ‘de goede zaak’. Na de terreur van de Holocaust leek het zoeken naar een bevestiging van de idee dat wel degelijk nurture ons bepaalt moreel juist. Weg waren de excuses van nazisme en racisme dat sommige mensen zomaar even het kwade zouden zijn. Een vergevingsgezinde beoordeling zou nog zover kunnen gaan te stellen dat ondanks Money’s weerzinwekkende middelen, zijn doel wel zuiver was. Een deep dive in genderexpressie leert echter dat het gewoon niet zo eenvoudig kan zijn als nature of nurture. Gender is een enorm complex gegeven dat zich bovenal als een spectrum uit. Ontdekken waar je je op die lat bevindt, zou hoe dan ook altijd iemands persoonlijke beslissing en aanvoelen moeten zijn.

Tags: Ans Van Gasse, Simon Verlinden