SAVE THE DATE 05 SEP – 15 SEP 2024 ANTWERPEN

05 SEP - 15 SEP 2024 / ANTWERPEN

‘Eigenlijk zijn wij onze tijd vooruit’

do 07 sep 2017

In een tijd waar revolutie en rebellie al snel gesmoord worden met een stil fatalisme, schuwt Fikry El Azzouzi de scherpe statements niet. Met zijn voorstellingen ontmantelt hij niet alleen raciale vooroordelen, maar ook de muren van het theater zelf. Dat bleef ook bij het TheaterFestival niet onopgemerkt: zowel zijn Malcolm X als alleen haalden de juryselectie.

Eline Van Lancker en Lynn Elshof

Al liep die dubbelnominatie niet helemaal zoals gedacht. Dat de integere theatermonoloog alleen de selectie haalde stemt Fikry tot onverwachte vreugde, het kritische rapport over Malcolm X doet vooral zijn wenkbrauw fronsen. ‘Over de scherpte van die compositorische dramaturgie waren er in de jury mixed feelings’ en ‘In enkele theatrale interventies raakt de karikatuur het lege cliché’, leest hij ons voor. Opvallend, want zowel in de Vlaamse als Franstalige pers kreeg het muzikale dansfeest wél alle loftrompetten over zich heen. ‘Er zit een superieur randje aan die opmerking’ vindt Fikry. ‘Je voelt dat er toch weer aangestuurd wordt op de traditionele dramaturgische regeltjes. Wij hebben daar lak aan, wij maken geen mainstreamtheater. Mensen moeten in de eerste plaats kunnen meevoelen met een stuk. Je kan de nieuwe generatie niet raken met oude gewoontes. Zij zijn daar simpelweg niet mee opgegroeid: ik herkende me als jonge gast ook niet in wat er toen in de theaters gemaakt werd.’

‘Wij geven jongeren een mantel van veiligheid’

Om die reden probeert Fikry de taal van de straat te vertalen naar het theater. Hiphop, spoken word, breakdance: bij eerdere projecten met SINCollectief werd het allemaal de theaterzaal in geloodst. Ook met Malcolm X is hij vastbesloten een ander verhaal te brengen. ‘Malcolm X radicaliseerde in de gevangenis, waar hij in contact kwam met Nation of Islam. Op een bepaald punt was hij zelfs bereid voor de sekte te sterven of aanslagen te plegen. Ook vandaag worden veel jongeren met een migratieachtergrond aangetrokken door charismatische leiders, doordat ze hier zelf eigenlijk geen identiteit hebben. Hun cultuur zweeft ergens tussen België en Marokko. Maar zonder sterke culturele identiteit geraak je in de war en word je veel vatbaarder voor radicalisering.’
Net zoals de ronselaars van terroristische groeperingen wil Fikry hen een houvast bieden. Niet als kanonnenvlees, wel in het theater. Pas toen zijn vrouw, Betty X, hem erop wees dat oprichter en leider Elijah Muhammed vrouwen exploiteerde, zag Malcolm X het sektarische van de Nation of Islam in. Uiteindelijk heeft hij de zwarte gemeenschap zelfs hun trots teruggegeven. Maar hij heeft ook veel meer tijd gehad, en richtte zich vooral op speeches. ‘De jeugd vandaag wordt gewoon gebrainwasht om te vechten. Voor hen kan kunst en cultuur wellicht troost bieden en hen helpen om sterker in de schoenen de staan. We maken dus niet zomaar iets over die jongeren, maar voor hen.’

‘Ik weiger een exotisch en dansbaar spel te maken’

De band met het publiek is duidelijk van groot belang, maar wie nu het label ‘sociaal-artistiek’ voelt opborrelen, snoert Fikry de mond. ‘We hechten er veel belang aan met theater de vinger op de wonde te leggen, onbewust maatschappelijk relevant te zijn. Maar kunst moet niets: als ik theater maak, ben ik niet bezig met het schrijven van een pamflet of het verbeteren van de wereld. Daar zit weer het typische superioriteitsprobleem in de kunstwereld, enkel wat tot de elitaire canon behoort mag kunst heten. Maar misschien zijn we onze tijd gewoon vooruit. Vijftig jaar geleden werd jazz ook niet geaccepteerd. Het heeft ook een tijd geduurd vooraleer hiphop werd geaccepteerd.’

Fikry is dan ook al lang niet meer verbaasd wanneer hij middenin zijn voorstellingen mensen de zaal ziet uitlopen. ‘We willen de blanke theaterkijker niet alleen wakker schudden, maar ook in dialoog gaan. Heel jammer als dat niet wederzijds is, maar ook wanneer je prikt of beledigt breng je iemand tot nadenken.’ Dat werd ook duidelijk tijdens Malcolm X: wie zich verwachte aan een bontgekleurd, exotisch dansfeest werd nog voor aanvang beschimpt met een dikke middelvinger. ‘Als ik zelf naar theater ga, vind ik het ook leuk wanneer er iets totaal anders gebeurt. Als het publiek wordt uitgescholden dan wil ik blijven zitten om te zien wat nog komt.’

‘De wereld heeft nood aan meer sterke vrouwen’

Die expliciete revolutie blijft uit in alleen, maar toch ziet Fikry gemeenschappelijke grond tussen beide voorstellingen. ‘In beide gevallen gaat het om een poging tot verbinding. Wanneer Malcolm X in Mekka aankomt, beseft hij dat onderlinge verschillen in geslacht en achtergrond er totaal niet toe doen. Iedereen draagt dezelfde witte kledij, iedereen eet hetzelfde voedsel. De centrale boodschap van het stuk is dat diversiteit belangrijk is, wars van sociale druk. Onder moslims zijn er evengoed rechtse personen en racisten. Niet iedereen moet hetzelfde zijn.’ Ook in alleen gaat het om de zoektocht van twee erg diverse personen, zonder dat ze hun eigen identiteit verliezen. ‘Bovendien heeft Sara ook dezelfde energie en drive als de acteurs in Malcolm X. Het stuk verloopt niet zo beweeglijk en springerig, maar in de vertelling heeft ze wel veel zeggingskracht.’

Alleen vertelt het verhaal van een vrouw die een relatie begint met een man van andere achtergrond en religie. Een relatie die strubbelingen en twijfels met zich meebrengt. ‘Op een gegeven moment komt het goed, en dan weer niet, maar daar kunnen zij dan niks aan doen’. Net zoals de relatie van de personages, was ook de samenwerking tussen Sara en Fikry een moeizame poging om dichter tot elkaar te komen. Bruggen bouwen op microniveau. ‘Ik moest op zoek naar de juiste taal voor een blanke vrouw’, vertelt Fikry over het proces. ‘Ik wou geen clichématig beeld neerzetten. Zoals een donkere vrouw vaak als kwaad en agressief wordt geportretteerd, moest dit geen naïef goedgelovig meisje zijn. Integendeel, Sara speelt een sterke, pittige vrouw.’

‘In elk geval is alleen geen eenduidige, saaie monoloog geworden’

Sara en Fikry werden samengebracht door Dennis van Laeken, directeur van Monty Kultuurfaktorij. Het was geen evidente samenwerking, zo blijkt ook uit de in de voorstelling geïntegreerde briefwisseling. Meningsverschillen waren er genoeg, maar tot ruzie is het zeker niet gekomen. ‘We kunnen gelukkig nog steeds samen op café gaan’, lacht Fikry. ‘Het was zeker uitdagend, we agreed to disagree. Hoe vaak we het ook oneens waren, we zaten wel op gelijke hoogte. Uiteindelijk wilden we allebei een goed stuk maken. Ik vind het belangrijk dat we telkens kritisch durven te zijn voor elkaar. Sara prutste hier en daar aan de tekst, maar ze deed dat wel met respect. Dat is in het verleden al anders geweest: soms worden mijn teksten echt verkracht.’ (lacht)

Uiteindelijk zijn beide partijen tevreden met de afgewerkte voorstelling. ‘Zelf heb ik nogal de neiging sterk aan mijn eigen mening vast te houden, maar Sara heeft een nog sterkere mening. In dit geval waren er ook zoveel thema’s mee verweven, eigenlijk wilde ik te veel vertellen. Ook nu nog zitten we met een tekst van meer dan 100 bladzijden, soms vraag ik me af of ik het niet te moeilijk heb gemaakt. Het is zoals bij een filmscenario: hoe verder je uitweidt, hoe minder je publiek geraakt wordt. Het proces heeft me wel geleerd dat een voorstelling nooit af is, je kan zoveel richtingen opgaan.’

De schrijver zit niet stil. Theaterstukken, filmscenario’s schrijven; Fikry deinst er al lang niet meer voor terug. Maar de liefde voor het geschreven woord, zwart op wit, overwint. Alleen werd de roman Alleen Zij en met de voorstelling Malcolm X verscheen ook een publicatie met een kortverhaal van Fikry. ‘Een roman schrijven vind ik nog altijd veel fijner dan een theatertekst of filmscenario. Een boek is veel minder vluchtig dan theater, het blijft bestaan.’ Toch is het schrijven voor het podium nog lang niet gedaan. Na lang twijfelen werkt hij voor de KVS aan een bewerking van zijn roman Drarrie in de nacht. Dat het met dezelfde ploeg als Malcolm X wordt gemaakt, trok hem over de streep. Ook voor het Noord Nederlands Toneel werd hij als tekstschrijver ingeschakeld voor SALAM. Maar dat is waarschijnlijk nog niet alles. Fikry verlaat ons voor een gesprek met CAMPO, maar veel kan hij daarover nog niet kwijt. ‘Ik weet zelfs nog niet of ik ga toezeggen. Dat zou betekenen dat ik weer maandenlang met een toneelstuk moet bezig zijn. Anderzijds, ik ben nogal slecht in nee zeggen!’ (lacht)