‘Barok is de totaalobsessie voor alles wat theatraal is’

za 08 sep 2018

‘Rubens inspireert’: dat is de slogan van het stads­festival Antwerpen Barok 2018. Expo’s, concerten, wandelingen enzovoorts plaatsen oude barokkunst tegenover nieuwe. Momenteel staan de Antwerpse theaterhuizen tien dagen lang in het teken van Het TheaterFestival. Hoe barok is dat TheaterFestival? 

Lotte Bode

 

Barokmuziek weerklinkt op Het Theater­Festival in de voorstelling Mitten wir im Leben sind/Bach 6 Cellosuiten. Anne Teresa De Keersmaeker put wel vaker uit het oeuvre van Bach, de barokcomponist bij uitstek. Maar kan een voorstelling ook barok zijn, los van de muziek of de architectuur van het theatergebouw? Want barok in de muziek, dat is Bach. En barok in de schilderkunst, dat is Rubens. Maar wat is barok in het theater?

Karel Vanhaesebrouck is jurylid van Het TheaterFestival en schreef al meerdere essays over barok en theater. Hij is professor theater en cultuur aan de Université Libre de Bruxelles en slaagt erin om ‘de barok’, in al zijn grootsheid, nauwkeurig te beschrijven: ‘Barok is een ervaringskunst. Of het nu schilderijen of theater betreft, barok mikt op zintuiglijkheid bij de kijker. Die immersieve ervaring is heel contradictorisch. Je moet je wantrouwen laten varen en je volledig laten onderdompelen, maar anderzijds heb je je analytisch vermogen nodig om de illusie te doorprikken. Denk aan een trompe-l’oeil: de illusie functioneert enkel als je het herkent.’

Historisch gezien ontstond de barok aan het einde van de 16e eeuw. In die periode botst de mens op grote existentiële vragen. Met de opkomst van de Reformatie is het bestaan van God plots niet meer zo vanzelfsprekend. De koloniale ontdekkingen confronteren de mens met zijn eindige bestaan in een onbevattelijk universum. Ook groeit het beseft dat de ideeën van Copernicus, volgens wie de zon en niet de aarde in het centrum staat, wel enige waarheid kunnen bevatten. De grenzen van ‘de werkelijkheid’ vervagen. Waar stopt de werkelijkheid en waar begint de droom?

 

De obsessie met spektakel

In een barokke kerk weet je niet waar je moet kijken. Overal zie je zwevende engelen, slingers met bloemen en vruchten, zuilen, kandelaars en religieuze taferelen. Waarom proppen barok­kunstenaars alles zo vol? Niet omdat men geobsedeerd is door de volheid, maar uit angst voor de leegte. De obsessie met effect, spekakel, theatraliteit en schijn verhult het gevoel van onmetelijkheid. ‘Barok is de totaalobsessie met alles wat theatraal is,’ zegt Vanhaesebrouck. ‘Als alles theatraal is, wat is dan nog theater? Als alles rondom ons spektakel, mise-en-scène en regie is, wat is dan nog de rol van het theater? Theater vormt een laboratorium waar voor de ogen van het publiek met die vraag geëxperimenteerd wordt.’

Shakespeares Hamlet illustreert dat barokgevoel perfect. Hamlets overleden vader verschijnt als geest en vertelt aan zijn zoon dat hij in zijn slaap vermoord werd door Claudius. Moet Hamlet dat spook geloven? Om de waarheid te ontdekken, richt hij zich tot het theater. Hij speelt het verhaal van de moord na en de kwade reactie van Claudius bevestigt zijn vermoeden: Claudius is de moordenaar van zijn vader. Theater functioneert als middel om de werkelijkheid te achter­halen.

 

Theater in theater

Het is moeilijk om een voorstelling in zijn geheel te classificeren als barok of niet. Maar als we de voorstellingen op Het TheaterFestival dieper in detail bestuderen, herkennen we toch duidelijk enkele barokke elementen.

De barokke fascinatie voor meta­theater bijvoorbeeld, zit bij verschillende makers ingebakken. Jetse Batelaan van Theater Artemis maakte er zelfs zijn kenteken van. Zijn voorstelling De onzichtbare man (4+) speelt voortdurend met fictie en realiteit. De acteurs doen alsof het publiek er niet is. Terwijl de kleuters roepen om aandacht, beginnen de spelers dan maar het decor af te breken. Plots komt er een ander personage op scène, de onzichtbare man. We zien dat de toetsen van de piano ingedrukt worden en we zien dat er koffie gedronken wordt. Het personage praat zelfs tegen het publiek, al kunnen wij hem niet zien. Iedereen weet dat dat niet kan, maar we geloven het maar al te graag. Van trompe-l’oeils gesproken.

Een andere voorstelling uit de juryselectie, Amnes(t)ie van Action Zoo Humain, toont een talkshow waarbij de moeder van een Syriëstrijder in gesprek gaan met de dochter van een Vlaamse collaborateur uit de Tweede Wereldoorlog. Evengoed krijgen we te zien wat er gebeurt als de camera uitstaat. Regisseur Chokri Ben Chikha vertelt ons dat het om een try-out gaat. Heeft hij het tegen zijn theaterpubliek of tegen het studiopubliek van zijn talkshow? De voorstelling theatraliseert het mediaspektakel waarbij het onduidelijk is wat manipulatie is en wat niet. Ook in Amnes(t)ie primeert het spel met fictie en realiteit.

Voorstellingen op Het TheaterFestival vertonen wel degelijk parallellen met de barok. Volgens Vanhaesebrouck is het geen toeval dat in de hedendaagse kunst vragen rond illusie, manipulatie, fictie en werkelijkheid opnieuw opduiken. ‘Op Facebook leiden wij allemaal een illusoir leven. De grens tussen realiteit en fictie is enorm poreus en verwarrend geworden. Onze werkelijkheid dijt uit: wat echt lijkt, is virtueel.’

 

Interactie op het podium

De barokkunst uit de 17e eeuw wilde mensen tijdelijk uit hun dagdagelijkse realiteit lichten en hen iets laten mee­maken waardoor ze anders kijken naar hun eigen werkelijkheid. ‘Theater had in de 17e eeuw een fundamentelere rol dan nu,’ aldus Vanhaesebrouck. ‘Er werden vragen gesteld over de plek van de mens in de werkelijkheid, over de legitimiteit van geweld enzovoort. Vandaag is theater geen populaire culturele praktijk, maar een kunstvorm met instituties en een ander statuut.’

Toch kan theater ook vandaag nog steeds een vrijplaats voor experiment zijn. Op Het TheaterFestival kiezen veel makers ervoor om het publiek in hun voorstellingen te betrekken. Amnes(t)ie bijvoorbeeld nodigt toeschouwers uit om plaats te nemen in hun talkshow en in INVITED van choreograaf Seppe Baeyens/Ultima Vez & KVS dansen het publiek en de cast vredig samen op de scène. Het wordt zelfs onduidelijk wie nu toeschouwer is en wie ‘performer’. Realiteit en fictie zijn opnieuw nauwelijks te onderscheiden.

In De onzichtbare man laat regisseur Jetse Batelaan de kleuters uit het publiek in dialoog treden met de spelers. ‘Ik gebruik het publiek graag als realiteit,’ legt hij uit. ‘Als ik de kinderen het toneel op laat komen, zijn ze zo veel echter dan wat ik ooit met een acteur kan bereiken. Eén van de grote schoonheden van het theater is dat we met zijn allen een voorstelling rechthouden. Ook in een klassiekere opzet is de toewijding van het publiek essentieel.’

 

 

De toeschouwer onderdompelen

Voicing Pieces van Begüm Erciyas staat ook op Het TheaterFestival en gaat nog een stapje verder. De toeschouwer neemt individueel plaats in een hokje, leest een script voor en krijgt zijn eigen stem te horen in allerlei vervormde versies. De eigen stem lijkt plots niet meer zo vertrouwd, Erciyas creëert een bevreemdende, zintuiglijke ervaring. Net zoals in de barok dompelt de voorstelling de toeschouwer volledig onder via effecten en bedrog.

Ook kunstenaar Dries Verhoeven speelt met immersie. De jury beschreef zijn voor­­stelling Phobiarama als een ‘spookhuis van hedendaagse angst’. De toeschouwer moet plaatsnemen in een spookhuisautootje en rijdt voorbij actuele doembeelden van aanslagen, klimaat­rampen en afschrik­wekkende politieke waarschuwingen. Verhoeven dompelt het publiek onder in een totaalervaring waarbij de emotie van angst centraal staat.

 

Horror vacui

De overdadigheid en de exuberantie in de barok dienen als verhulling voor de angst voor de leegte, de horror vacui. Net zoals de barokkunstenaars gebruikt Verhoeven de immersieve ervaring als een maskering voor angst: ‘Ons continent was nog nooit zo veilig, maar we zijn al lange tijd niet meer zo angstig geweest.’ Vandaag neemt de angst andere vormen aan. ‘Onop­houdelijk worden we uitgedaagd een scheiding te maken tussen reële dreiging en irreële doemscenario’s. Politici, marketeers en terroristen maken dankbaar gebruik van onze alerte staat van zijn.
Met veel effect richten ze zich op die angstreceptoren.’

In de 17e eeuw deden nieuwe ontdekkingen over het universum en over de wereld alle basiszekerheden van voorheen wankelen. Bestaat God wel en wie zijn wij in dit oneindige heelal? Vandaag kampen we met een gelijkaardige existentiële crisis. In een schijnwereld van (sociale) media, games en virtual reality, proberen we houvast te vinden. In de barok vormde theater dé plek om met de gemeenschap te zoeken naar antwoorden. Ook in het hedendaags theater onderzoekt men wat ‘de realiteit’ nog betekent, dat bewijzen voorstellingen als INVITED, Amnes(t)ie, Voicing Pieces, De onzichtbare man en Phobiarama. Theater is vandaag misschien niet meer zo’n heilzaam gemeenschapsoord als ten tijde van de barok, Het TheaterFestival kan die rol wel tien dagen per jaar glansrijk vervullen.

Tags: Lotte Bode