2015 – Koen van Kaam

vr 04 sep 2015

Al te luide eenzaamheid — Koen van Kaam — Theater Zuidpool
“Lezen is dronken worden, maar dan niet van drank”

“Volgens Bohumil Hrabal is het totaal nutteloos om je schouders onder een vlag, een ideologie of een dogma te zetten. De wezenlijke zingeving schuilt in iets anders.” Het is nu net dat ‘andere’ dat intens voelbaar wordt tijdens de theaterversie van Al te luide eenzaamheid, gebaseerd op het gelijknamige boek van de Tsjechische auteur Bohumil Hradal. Al te luide eenzaamheid vertelt het verhaal van Hanta, een eenzame papierpletter die balen van boeken en oud papier bijeen perst in een stinkende kelderruimte. Van die balen maakt hij kunstwerken in een poging de ondergang van de literatuur tegen te gaan. Tot zijn oude pletpers plaats moet maken voor de technologie. — Eva Decaesstecker en Liza Noteris

Waarom de keuze voor het boek Al te luide eenzaamheid?

Koen van Kaam: “Koen de Sutter, de vorige artistiek leider van de Zuidpool, gaf me het boek. Tijdens het lezen van Al te luide eenzaamheid werd ik tot over mijn oren verliefd. Alleen twijfelde ik of het voer was voor een theaterstuk, want Hrabal zijn boeken zijn in de eerste plaats literaire meesterwerken. Het boek bleef dan ook passief op mijn nachtkastje liggen. Tot ik Koen een paar jaar geleden benaderde met de vraag of hij Al te luide eenzaamheid geschikt vond voor een theaterversie. Hij werd kwaad op me. Die vraag was duidelijk overbodig en hij heeft gelijk gekregen. Het was eerst wat zoeken hoe we het boek het best tot zijn recht konden laten komen. De tekst is heel literair en springt van de ene tijd naar de andere. Dit is moeilijk te vertalen naar theater. We hebben van een groot deel tekst afscheid genomen, maar de algemene teneur uit het boek vertaalt zich wel in de voorstelling.”

Viel het mee om Hanta, een vereenzaamd figuur in een stinkende kelderruimte, te spelen?

“Hanta fascineerde me enorm. Als outsider zie je iemand in een erbarmelijke toestand, waar je bijvoorbeeld niet graag naast zou zitten in de tram. Hanta beseft dat niet. Hij is alleen maar bezig met schoonheid. Ik leerde hem als acteur beter kennen en in het begin was het zoeken naar de juiste toon. Je bent geneigd het personage dat je moet spelen volledig te doorgronden en op zoek te gaan naar de emotionaliteit en de psychologie van zijn gedragingen. Maar hier was dat niet nodig. Hanta geniet. Die man is gelukkig, zo simpel is het. ”

Is Hanta voor jou een reactionair, in die zin dat hij protesteert tegen de vernietiging van literatuur?

“Volgens mij handelt Hanta niet uit protest. Hij heeft genoeg aan zichzelf, de boeken en de wereld die hij om zich heen creëert. Zelfs wanneer hij doorheeft dat hij uitgerangeerd wordt, dan nog protesteert hij niet. Al te luide eenzaamheid gaat over Hanta die in alle rust en diepzinnigheid op zoek is naar zingeving. Die speurtocht kan niemand hem afnemen. In Hanta herken je veel van Hrabal. Hrabal is geboren onder de val van het Keizerrijk. Hij heeft fascisten en communisten over de vloer gehad, maar ook de toetreding tot Europa en de Praagse revolutie meegemaakt. Dit alles maakte dat Hrabal niet snel standpunten inneemt. Volgens hem is het een totaal nutteloze bezigheid om je schouders onder een vlag, een principe of een dogma te zetten. De wezenlijke zingeving schuilt in iets anders. Stromingen als het communisme of het fascisme zijn eindig en nemen ook steeds andere vormen aan. Meestal komt het op hetzelfde neer: het feit dat mensen geneigd zijn te willen buigen voor een machtig iets of zelf uit zijn op macht. Kort gezegd gaat Hrabal steeds op zoek naar de dieperliggende structuren die steeds terugkomen in de maatschappij.”

Hoe past het hoofdpersonage Hanta in dat plaatje?

“Hanta wordt wijzer door de boeken van filosofen te lezen. Door de muizen in zijn kelder gade te slaan. Door over rattenoorlogen en de wreedheid van de mens te lezen. Door erachter te komen dat de hemel die wij zelf hebben uitgevonden onmogelijk humaan kan zijn, omdat wij mensen niet humaan zijn. Het is een vicieuze cirkel. Het is Hanta’s wereldbeeld geworden. Hij heeft niets te zeggen over anderen of over de levens van andere mensen. Hij hoeft niets te beweren of te veranderen. Zolang hij met rust gelaten wordt en een constructie voor zichzelf kan uitbouwen is het goed.”

In het boek staan veel meer verwijzingen naar de Tweede Wereldoorlog, het fascisme, het communisme en censuur. Waarom hebben jullie dit weggelaten?

“We hebben de politieke laag uit het boek voor een groot deel geschrapt, om meer ruimte te kunnen geven aan iets dat veel essentiëler is. Het gaat om de menselijke natuur en de valkuilen waar we steeds opnieuw in belanden. Het gaat dus veel verder dan een loutere aanklacht tegen een bepaald regime.”

Wat is de betekenis van literatuur in het leven van Hanta?

“Hanta wil alles aan den lijve ondervinden en dat geldt ook voor de boeken die hij leest. De fysieke ervaring is heel belangrijk voor hem. Hij wil helemaal doordrongen zijn van het inzicht dat het boek biedt. Hij gebruikt de metafoor van alcohol. Alcohol staat in de eerste plaats niet voor alcoholisme, maar is hetzelfde als lezen. Het is een roes. Lezen is dronken worden, maar niet van de drank. Wel van alle prikkels ten volle ervaren. Hanta moet de boeken kunnen aanraken. Eraan ruiken. Tussen het vuil zitten. Hij wil bevuild en besmet raken met de ideeën die in de boeken staan. Het gaat dus over iets aan den lijve ondervinden, veel meer dan enkel iets mentaal. Die fysieke beleving schakelen wij alsmaar meer uit. Ook letterlijk: tegenwoordig wordt alles gereduceerd tot eentjes en nulletjes.”

Tijdens jullie theaterstuk maakt Jorgen Cassier live muziek. Heeft dat een betekenis?

“Ritme en toonaarden hebben Hrabal steeds gefascineerd. Het ritme van een zin, de alliteraties die hij gebruikt, de interpunctie,… Je vindt dat muzikale terug in zijn teksten. Voor ons staat de muziek van Jorgen Cassier ook voor Hanta, want het is de klank die zo belangrijk is in het leven van Hrabal. Eigenlijk komen Jorgen en ik samen in Hanta.”

Welke scène uit het boek vinden we niet terug in het theater, maar vond jij toch veelbetekenend?

“Er is een filosofisch gedeelte waarin Hanta de Oosterse filosoof Lao Tse en Christus naast elkaar zet. Christus wordt voorgesteld als een jonge playboy omsingeld door vrouwelijk en mannelijk schoon. Het is een bruisende Christus die radicaal de wereld wil veranderen. Het contrast met Lao Tse kan niet groter, een man die boven op een berg zijn rust vindt en daar wil sterven. Tussen die twee bewegingen laveert Hrabal constant: Wie ben ik? Moet ik nog veel be-leven? Of moet ik net klaar zijn met die ervaringen en naar een toestand van stilstand gaan? Hrabal vergelijkt die tweestrijd met de beweging van zijn pletpers. Met het verticale en het horizontale aspect. Dat is een mooie metafoor voor de beweging van de tijd.”

Tags: interview, Al te luide eenzaamheid, Koen van Kaam, Theater Zuidpool